النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی

کتاب «النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی» تألیف شیخ طوسی و تحقیق موسسه امام هادی (ع) توسط «موسسه امام هادی علیه السلام» در پنج جلد به چاپ رسیده است.

النِهایَة فی مُجَرَّدِ الفِقه و الفَتاوی کتاب فقهی شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) به زبان عربی است. این کتاب همه ابواب فقهی را به صورت خلاصه در بر دارد و حاشیه‌ها و شرح‌های مختلفی بر آن نوشته شده است. قلم روان، خارج نشدن از مسائل اصلی و رعایت ترتیب منطقی در تبیین فروعات از ویژگی‌های این اثر دانسته شده است.

این کتاب نسخه‌های خطی متعددی دارد که قدیمی‌ترین آن مربوط به ۵۰۷ق است. النهایة به زبان فارسی ترجمه شده است. آقابزرگ تهرانی احتمال داده که ترجمه کتاب نیز تألیف شیخ طوسی باشد.

درباره مولف

محمد بن حسن طوسی (۳۸۵ق-۴۶۰ق) مشهور به شیخ طوسی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی است که پس از سید مرتضی زعامت شیعه به او واگذار گردید. شیخ طوسی حوزه علمیه نجف را پایه‌گذاری کرد و آنجا را مرکز علوم دینی ساخت.

او در علوم مختلف اسلامی، کتاب‌های متعددی نگاشته است؛ از جمله: تهذیب و استبصار در حدیث، التبیان در تفسیر، مصباح المتهجد در ادعیه، العُدّه در اصول فقه، و المبسوط در فقه.

معرفی کتاب

النهایة کتاب فقه فتوایی است که در آن استدلال‌های فقهی بیان نشده است. در این کتاب فتوای امامیه منطبق با عبارت‌های به‌کاررفته در روایات، بدون ذکر سند بیان گردیده و از ذکر استدلال‌ها و سخن مخالفان خودداری شده است. ابن‌ادریس حلی معتقد است شیخ طوسی در این اثر گاهی فتواهایی را که خود به آنها اعتقاد نداشته، ذکر کرده است. این اثر در مجموع ۲۲ کتاب، ۲۱۴ (یا ۲۱۵) باب و ۳۶ هزار مسئله دارد.

شیخ طوسی بر آن بود که اثری مختصر در فقه بنگارد که هم عبارات آن برگرفته از متن روایات باشد و هم تمام ابواب فقهی را در بر گیرد تا شایسته حفظ کردن باشد.

تاریخ دقیق نگارش النهایة مشخص نیست، اما با این حال به‌عنوان اولین کتاب فقهی شیخ طوسی معرفی شده است؛ چرا که نویسنده در بیشتر کتاب‌های فقهی خود،‌ مانند استبصار، الاقتصاد، الجمل و العقود، الخلاف، المبسوط و مصباح المتهجد به آن اشاره کرده است.

جایگاه

کتاب النهایة تا زمان تألیف کتاب شرایع الاسلام، همواره متن درسی و محوری حوزه بوده است؛ از این رو شرح‌های مختلفی بر آن نگاشته شد. آقابزرگ تهرانی و سید محسن امین، کتاب النهایة را از برجسته‌ترین آثار نویسنده به‌شمار آورده‌اند. مطابق برخی از تحقیقات، شیخ طوسی به‌خوبی توانسته است موضوعات مختلف را در دسته‌بندی‌های کتاب ارائه کند.

ویژگی ها

از ویژگی‌های النهایة به موارد ذیل اشاره شده است:

• خارج نشدن از احکام کلی و مسائل اصلی ابواب و نپرداختن به مصادیق احکام شرعی؛ این ویژگی مورد توجه فقیهانی چون محقق حلی در کتاب شرایع الاسلام و علامه حلی در قواعد الاحکام قرار گرفته است.
• تبیین فروعات فقهی مورد ابتلای امامیه (و در بعضی از موارد فروعات اهل سنت) با عبارت‌های ساده.
• تنها کتاب فقهی کامل در آن دوران.
• پرهیز از خلاصه‌گویی ابهام‌آفرین و یا تفصیل‌های بی‌مورد.
• ترتیب منطقی هر یک از موضوع‌ها و فصل‌ها و قرار دادن فروعات مسائل در جای خود.
• ذکر سند بعضی از روایات و یا استدلال و یا مناقشه در آنها علی‌رغم فتوایی بودن کتاب.