جامع السعاداتللعالم الفقیه و العارف الحکیم المولی محمد مهدی النراقی

«جامع السعادات» نوشته عالم فقیه و عارف نامی ملا محمد مهدی نراقی می باشد. این کتاب در 3 جلد و به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است.

جامع السعادات، کتابی درباره اخلاق نظری و عملی به زبان عربی، تألیف ملا محمدمهدی نراقی، حکیم و فقیه قرن ۱۲ و ۱۳ هجری است. اهمیت این کتاب بیشتر به علت جایگاه اخلاقی و عملی نویسنده آن دانسته شده است. جامع السعادات همچنین اولین کتابی معرفی شده که مشتمل بر هر دو جنبه عقلی و فلسفی و نیز دینی و عملی است.

کتاب معراج السعاده تألیف ملا احمد نراقی (نراقی ثانی)، فرزند ملا محمدمهدی نراقی، تلخیص فارسی کتاب جامع السعادات دانسته شده که مباحث همان کتاب را با ادبیاتی همه‌فهم‌تر بیان کرده است.

اهمیت و جایگاه

جامع السعادات، از مهم‌ترین کتب اخلاق عقلی در میان تألیفات عالمان شیعه دانسته شده است. نویسنده کتاب، ملا محمدمهدی نراقی، بیش از ۳۰ اثر در فقه، اصول فقه، اخلاق، و همچنین ریاضیات دارد. دیوان شعر او نزدیک به سه هزار بیت بوده که نزدیک به ۳۰۰ بیت از آن در دسترس است.

محمدرضا مظفر در مقدمه‌اش بر جامع السعادات جایگاه این کتاب را به‌دلیل ایمان و اخلاق الهی نویسنده آن دانسته و معتقد است جامع السعادات، به‌خودیِ خود، چیزی بیش از کتاب‌های مشابه ندارد.

یکی از جنبه‌های اهمیت و تمایز جامع السعادات، برخورداری از هر دو جنبه عقلی و نقلی دانسته شده است؛ بر خلاف آثاری مانند تهذیب الاخلاق و اخلاق ناصری که نقلی و عملی هستند و همچنین بر خلاف آثاری مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء که نظری و فلسفی هستند.

ساختار کتاب

جامع السعادات به تصریح مؤلف، تنها یک بخش از حکمت عملی قدیم؛ یعنی اخلاق را دربرمی گیرد و درباره سایر بخش‌های حکمت قدیم مانند: تدبیر منزل و‌سیاست مُدُن سخن نمی‌گوید؛ زیرا غرض وی از تألیف آن، تنها بحث درباره چگونگی اصلاح نفس و تهذیب اخلاق بوده است.

این کتاب مشتمل بر سه باب است:

باب اول در مقدماتی که در آن مباحث کلی و مبانی علم اخلاق مطرح شده است، از قبیل تجرد و بقای نفس، تأثیر طبیعت آدمی بر اخلاق، نقش تربیت در اخلاق، شرف علم اخلاق به سبب شرافت موضوع و غایتش، ترکیب حقیقت انسان از وجوه متقابل و اینکه غایت سعادت، تشبه به مبدأ یا خالق یعنی خداست.
باب دوم درباره اقسام اخلاق، شامل مباحثی مانند: اقسام فضائل و رذائل، بحث درباره فضائل چهارگانه (حکمت، عدالت، شجاعت و عفت)، حقیقت عدالت، حد وسط (اعتدال) و افراط و تفریط در اخلاق است.
باب سوم کتاب هم درباره اخلاق پسندیده، شامل یک مقدمه و چهار فصل است.
چنانکه در جامع السعادات آمده، مقصود خداوند از بعثت پیامبران، خارج شدن انسان‌ها از مرتبه حیوان و شیطان بوده است و این هدف، جز با رها شدن از رذایل اخلاقی و آراسته شدن به فضائل اخلاقی ممکن نیست. به باور نراقی، شرط آراسته‌شدن به فضائل اخلاقی، شناختن خصلت‌های ویرانگر، خلق و خوی نجات‌بخش و آشنایی با اسباب آنها و چگونگی درمان صفات مهلک اخلاقی است. ملا مهدی نراقی، شناخت موارد مذکور را همان حکمت حقیقی دانسته است که موجب زندگی صحیح می‌شود.

ویژگی ها

درباره جامع السعادات، ویژگی‌های مثبت و منفی بیان شده است؛ از جمله توجه به آرا و اندیشه‌های حکمای متقدم، زبان نگارش ضعیف، استناد به احادیث ضعیف و همچنین طولانی بودن آن.

توجه به متون متقدم
ملا محمدمهدی نراقی در تألیف جامع السعادات به برخی از متون متقدم در علم اخلاق، توجه داشته است، چنانکه در مباحث باب‌های اول و دوم ـ که غالباً درباره مبانی اخلاق و کلیات است و نسبت به باب سوم، حجم کمی از کتاب را اشغال کرده، ‌گاه از حکمای پیشین مانند فیثاغورس، افلاطون، ارسطو، ابوعلی مسکویه و دیگر حکما نقل قول کرده است.

با این حال او در باب سوم جامع السعادات که حاوی جزئیات مباحث اخلاقی است، غالباً به آیات و روایات استناد کرده است.

زبان نگارش
زبان نگارش جامع السعادات، ضعیف ارزیابی شده است؛ چرا که ‌گاه الفاظ و عباراتی به کار رفته که نمی‌توان در زبان عربی، مجوزی برای کاربرد آنها یافت، مانند کلمه «هلاکت» که صحیح آن «هلاک» است.

استناد به احادیث ضعیف
چنانکه محمدرضا مظفر، مصحح کتاب، گفته: ملا مهدی نراقی، در این کتاب به احادیث مرسل اعتماد کرده و بدون توجه به درستی یا نادرستی روایات، به نقل آنها پرداخته و مآخذ آنها را نیز ذکر نکرده است. همچنین وی می‌گوید نراقی از منابعی مانند جامع الاخبار و مصباح الشریعه حدیث نقل کرده؛ در حالی که بیش‌تر احادیث این کتاب‌ها مجعول است.