شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام

شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام تألیف ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلى، معروف به محقق حلى، محقق اوّل (متوفای 676 ق).

این کتاب از بى‌نظیرترین آثار فقهى امامیّه و از مشهورترین و مهم‌ترین آثار بجامانده از محقق حلى (قده) در فقه فتوایی مى‌باشد.

جایگاه آن

این کتاب از زمان نگارش مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و شروح متعددى همچون «مسالک الأفهام» شهید ثانى (م 966 ق)، «مدارک الأحکام» سید محمد عاملى (متوفای 946 ق)، «جواهر الکلام» شیخ محمدحسن نجفى (متوفای 1261ق)، «مصباح الفقیه» آقا رضا همدانى (متوفای 1322 ق) بر آن نگاشته شده است.

در الذریعة پس از ذکر نام تعدادى از حواشى کتاب این گونه مى‌نویسد: هذا ما حضرنی من الشروح التی لها عناوین خاصة تذکر فی محالها و سیأتی قرب مائة شرح بعنوان شرح الشرائع لیس لها عنوان خاص.

این کتاب از زمان نگارش در حوزه‌هاى علمیه تدریس مى‌شده و بیش از هفتصد و پنجاه سال متن درسى حوزه‌هاى علمیۀ شیعه بوده است.

اگر چه محقق حلى داراى آثار علمى همچون «مختصر النافع»، «النهایة و نکتها» و «المعتبر» مى‌باشد. امّا شرایع الاسلام به دلیل نظم و ترتیب کم‌نظیر فروعات فقهى و دقت و شیوۀ بى‌نظیر در طرح مباحث از جایگاه خاص و رتبۀ والایى برخوردار است.

آقا بزرگ تهرانى در الذریعة دربارۀ این کتاب مى‌نویسد: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیّة ترتیبا و أجمعها للفروع.

فهرست

شیوۀ تقسیم‌بندى مطالب کتاب از مشخصه‌هاى بارز کتاب مى‌باشد. مباحث فقهى در چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام دسته‌بندى شده و سپس هر کدام از این چهار قسمت به صورت کتاب‌هاى مستقلى که در موضوعى واحد داراى اشتراک هستند گردآورى شده.

سپس هر کتاب را به ارکان، فصول، مقدمات، انظار و اطراف، بصورت منظم به بخش‌هاى جداگانه تقسیم شده است. و در نهایت هر کدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصى تقسیم نموده است. بنابراین مباحث فقهى در یک شبکۀ معظم، مدون شده است.

کتاب از دو مجلد تشکیل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ایقاعات و احکام مى‌باشد.

جلد اول: قسمت عبادات شامل 10 کتاب مى‌باشد که عبارتند از: طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهى از منکر.

قسمت دوم (عقود) شامل 15 کتاب است که عبارتند از: تجارت، رهن، ضمان، صلح، مضاربه، مزارعه و مساقاة، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقات هبات، سبق و رمایه، وصایا و نکاح.

البته در این قسمت کتاب‌هاى مفلس، حجر، شرکت، سکنى و حبس نیز آورده شده است.

جلد دوم: قسمت سوم (ایقاعات) از 11 کتاب تشکیل مى‌شود که عبارتند از: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاء، اقرار، جعاله، أیمان و نذر.

قسمت چهارم (احکام) شامل 12 کتاب است که عبارتند از: صید، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات.

قابل توجه است که قسمتى از بخش احکام در قسمت اول کتاب از صفحۀ 154 به بعد آورده شده است.