کتاب محمد بن مسلم الثقفی و اصول الاربعمئه

كتاب محمد بن مسلم الثقفي وأصوله الأربعمائة، اثر سید محمدحسین میرصادقی، اثری است در معرفی کتاب محمد بن مسلم ثقفی (متوفی 150ق)، از راویان و اصحاب امام باقر(ع) و امام صادق(ع).

اهمیت کتاب

اثر حاضر، یکی‌ از مهم‏ترین نگاشته‌‏های‌ حدیثی است‌ که منبع بسیاری از‌ روایات‌ موجود در جوامع حدیثی می‌باشد. مرحوم کلینی در «الکافی»‌ 867‌ طریق را به محمد بن مسلم‌ می‏رساند‌ که می‏توان با‌ تحلیل‌ این‌ اسناد و طرق افراد مؤثر‌ در انتقال، کتاب یا روایت‏های آن را ردگیری کرد؛ فایده تحلیل اسناد و طرق، پی‌ بردن‌ به تعدد طرق روایات نزد کلینی‌ و در‌ پی‌ آن‌ اطمینان‌ به تواتر روایات‌ است‌. بررسی و الگویابی اسناد و کشف خلل‏های موجود در اسناد، روشی است که مورد استقبال عده‌‏ای از دانشیان‌ حدیث‌ قرار‌ گرفته است.

ساختار

کتاب با دو مقدمه از نویسنده آغاز شده است. نویسنده به‌منظور تسهیل در مراجعه به روایات و وصول به مطالب، موضوعات احادیث را به سی‌ونه کتاب (باب) تقسیم کرده است که عناوین آن، به‌ترتیب، عبارتند از: کتاب عقل و جهل؛ فضل علم؛ معارف؛ توحید؛ ایمان و کفر؛ معاد؛ حجت؛ دعا؛ قرآن؛ مکارم اخلاق؛ طهارت؛ حیض؛ تجهیز میت؛ صلات؛ زکات؛ صیام؛ حج؛ جهاد؛ بیع؛ عقود و ایقاعات؛ مکاسب؛ نکاح؛ عقیقه؛ طلاق؛ عتق، تدبیر و کتابت؛ صید؛ ذباحه؛ اطعمه و اشربه؛ زینت و تجمل؛ وصایا؛ ارث؛ قضاوت؛ شهادت؛ حدود؛ قصاص و دیات؛ نذر و قسم؛ لقطه؛ گناهان و نوادر.

گزارش محتوا

پیش از شروع مقدمات، در بخشی تحت عنوان «تصدیر»، ضمن بیان اهمیت موضوع کتاب و ضرورت فهم آن، به ذکر انگیزه نگارش کتاب و هدف از تدوین آن پرداخته شده و سپس، به روش تنظیم مطالب و روایات، اشاره شده است.

در مقدمه اول، ضمن اشاره به روایاتی از معصومین(ع) در باب اهتمام به تدوین روایات و نشر آنها، به بررسی وضعیت حدیث در دوران خلفا و مخصوصا در زمان معاویه پرداخته شده و به دسیسه‌هایی که در جعل روایات و به انحراف کشیدن سنت پیامبر(ص) رخ داد، اشاره گردیده است.

در مقدمه دوم، ابتدا به جنبشی که در خارج از فضای حاکمیت به‌منظور حفظ و نشر روایات در دوران خلفا به وقوع پیوست، اشاره گردیده و سپس، به معرفی مختصر محمد بن مسلم پرداخته شده است.

معرفی محمد بن مسلم
محمد بن مسلم (متوفی 150ق)، یکی از نخستین کسانی بود که برای کسب علم و معارف از منبع صحیح آن به مدینه مهاجرت کرد. مدت چهار سال در مدینه اقامت داشت‌ و در‌ همان مدت از امام باقر(ع) سی‌هزار حدیث و از امام صادق(ع) شانزده‌هزار حدیث آموخت. این روحیه پرسشگری، اندوخته‏‌های علمی محمد بن مسلم را به جایی رساند که دو تن از‌ مهم‏ترین‌ راویان، یعنی‌ عبدالرحمان بن حجاج و حماد بن عثمان، او را فقیه‏‌ترین فرد در میان شیعیان بنامند. جایگاه محمد بن مسلم‌ در‌ میان‌ فقیهان عصر خود به حدی بلند بود که هشام بن سالم و زراره، او را رافع اختلافات خود ‌‌قرار‌ داده بودند. او با تکیه ‏بر اندوخته‌‏های علمی خود، بر مسندی تکیه‌ زد‌ که‌ گره از معضلات علمی راویانی چون عبدالله بن ابی‌یعفور می‏‌گشاید. اینکه امام صادق(ع) بزرگانی چون ابن‏ ابی‌‏یعفور را به‌ محمد بن مسلم ارجاع می‏دهد، شاهد مهمی بر بلندای جایگاه محمد بن مسلم در عرصه علم و دانش است؛ نجاشی با تکیه ‏بر این گزارش‏ها، او را «فقیه اصحاب» و «از مورد ‏اعتمادترین افراد» معرفی‌ کرده‌ است.

محمد بن مسلم در نگاه امام صادق(ع)، از جایگاه ویژه‌‏ای برخوردار بود. وی‌ در‌ کنار سه راوی دیگر: زراره، برید بن معاویه و مؤمن طاق، محبوب‏ترین اشخاص نزد امام صادق(ع) معرفی شده است. محمد بن مسلم از جانب حضرت، با اوصافی همچون: حافظ دین، امین‌ امام‌ در حلال و حرام خدا، ظرف علم الهی، امین سر امام باقر(ع)، ستاره درخشان جامعه شیعه، ازبین‌برنده بدعت‏ها، سبب دفع بلا از مردمان و از اعلام دین و اوتاد زمین معرفی‌ شده‌ است‌.

محمد بن مسلم یکی از‌ ارکان‌ گسترش‌ فقه و معارف‌آموخته از امامان در جامعه شیعی بود که فقیهان بلندآوازه‏ای همچون علاء بن رزین را تربیت کرد. وی علاوه بر فعالیت‏های درون‌مذهبی، جامعه فرهنگی رقیب را نیز‌ از‌ فقه و معارف شیعه بی‏‌بهره نگذارده بود و نقشی محوری در فرهنگ‏‌گستری داشت؛ او بر قضاوت ابن ابی‌لیلی‌ با تکیه ‏بر‌ کتابی که از روایات امام باقر(ع) گرد آورده بود، اعتراض کرد و آن را‌ نپذیرفت‌، سپس‌ نوشته خود را در اختیار او قرار داد و او از قضاوت اشتباه خود دست‌ کشید‌. در‌ نمونه‏ای دیگر ابن ‏ابی‌‏لیلی خود پیش از حکم کردن نزد محمد بن مسلم‌ رفته‌ و پس از پرسش از حکم مسئله، قضاوت خود را مطابق آن قرار می‏دهد‌.

کتاب‌ محمد‌ بن مسلم
نجاشی درباره کتاب محمد بن مسلم در عبارت کوتاهی می‌‏نویسد: «له كتاب‌ يسمى‌ الأربعمائة مسألة في أبواب الحلال والحرام» و سپس طریق خود به کتاب را بیان‌ می‌کند‌: «أخبرنا‌ أحمد بن علي، قال: حدثنا ابن سفيان عن حميد، قال: حدثنا حمدان القلانسي، قال: حدثنا‌ السندي‌ بن محمد عن العلاء بن رزين عنه به».

به‏ نظر می‏‌رسد مقصود از عنوان‌ کتاب،‌ آن‌ نیست که محمد بن مسلم، کتابی با چهارصد پرسش و پاسخ فقهی تألیف کرده، بلکه مراد‌ آن‌ است‌ که این کتاب چهارصد قاعده یا فرع فقهی را در بر می‌‏گرفته‌؛ ذیل‌ هر قاعده روایات مرتبط با آن درج شده است‌.

در‌ روایتی پیرامون قضاوت نادرست ابن ابی‌لیلی‌ – که‌ از‌ اعتبار بالایی برخوردار است – ‌نکات قابل توجهی پیرامون‌ کتاب‌ محمد بن مسلم بیان شده است: «عن عمر بن أذينة، قال: كنت شاهد‌ ابن‌ أبي‌ليلى فقضى في رجل… فقال‌ ابن أبي‌‌ليلى:‌ هذا‌ عندك في كتاب؟ قال: نعم. قال:‌ فأرسل‌ وائتني به. قال له محمد بن مسلم: على أن لا تنظر في‌ الكتاب‌ إلا في ذلك الحديث. قال: لك‌ ذاك. قال: فأراه الحديث‌ عن‌ أبي‌جعفر(ع) في الكتاب، فرد قضيته».

ویژگی های کتاب

نکات‌ قابل استفاده از گزارش فوق به شرح ذیل است:

1- محمد بن مسلم دفتری‌ حدیثی‌ داشته – ‌برخلاف نظر برخی پژوهشگران‌ که‌ محمد‌ بن مسلم را‌ فاقد‌ هرگونه نگاشته حدیثی می‌دانند‌ – ‌که شنیده‌‏های خود از صادقین(ع) را در آن گرد آورده است.
2- این کتاب دارای احادیث‌ مختلفی‌ بوده که برخی از این احادیث‌، مختص‌ شیعه و در‌ اصطلاح‌ تقیه‌‏ای‌ است؛ چنان‏که محمد بن‌ مسلم شرط می‌کند که تنها در همان حدیث مرتبط نگاه کند.
3- این کتاب مجموعه منسجم‌ و به‌هم متصل بوده است؛ به‌‏عبارتی‌‏دیگر، روایات‌ محمد‌ بن‌ مسلم‌ به‏‌صورت‌ پاره‏‌نوشته‏‌هایی غیر‌ متصل‌ نبوده، وگرنه محمد بن مسلم همان حدیث را از میان پاره‌نوشته‏‌ها جدا کرده و در اختیار‌ ابن ‏ابی‌‏لیلی‌ قرار‌ می‏‌داد و دیگر نیاز به شرط پیش‌گفته نبود‌.
4- به ‏نظر می‏‌رسد‌ کتاب‌ محمد‌ بن‌ مسلم‌ از شهرت قابل توجهی برخوردار بوده؛ چنان‏که محمدتقی مجلسی و علامه مجلسی به آن اشاره کرده‌‏اند و از برخی گزارش‏ها نیز استفاده می‏‌شود. همچنین این کتاب یکی از منابع قاضی‌ نعمان مغربی (متوفی 363ق) در کتاب «الإيضاح» است که از آن با عنوان «مسائل» یاد کرده و هفت روایت از این کتاب را با طریقی متفاوت نسبت به کتاب‏های حدیثی مشهور روایت می‌کند؛‌ هرچند‌ در این طریق نیز علاء بن رزین راوی کتاب محمد بن مسلم است.

پرتکرارترین راویان مستقیم محمد بن مسلم
چهار راوی بیشترین روایت را از محمد بن مسلم، در‌ کتب‌ اربعه، نقل کرده‌‏اند که عبارتند از: علاء بن رزین القلاء؛ حریز بن عبدالله سجستانی؛ ابراهیم، ابو‏ایوب خراز و عمر بن اذینه.

وضعیت کتاب

فهرست مطالب و مسارد کتاب، در انتهای آن آمده و تعلیقات و پاورقی‌های هر باب، که بیشتر به ذکر منابع اختصاص یافته، در انتهای همان باب آمده است.