ارشاد القلوبالمُنجی من عَمِل به مِن ألیم العِقاب

کتاب «إرشادُ القُلوب إلی الصّواب المُنجی من عَمِل به مِن ألیم العِقاب» تألیف حسن بن ابی الحسن دیلمی و با تحقیق سید هاشم میلانی که توسط «انتشارات اسوه» به چاپ رسیده است.

إرشادُ القُلوب إلی الصّواب المُنجی من عَمِل به مِن ألیم العِقاب مشهور به ارشاد القلوب، کتابی به زبان عربی نوشته حسن بن ابی الحسن دیلمی، از علمای قرن هشتم هجری که حاوی مواعظ قرآن و سنت و فضائل امام علی(ع) و اهل بیت پیامبر(ص) است. مؤلف، هدف خود از تالیف این اثر را رهایی مردم از عذاب الهی و تسلط بر قوای غضبیه و شهویه دانسته است. او در جزء اول کتاب در ۵۴ باب به مواعظ و اندرزهای اخلاقی پرداخته و در بخش دوم، فضائل و مناقب اهل بیت را مطرح کرده است. ارشاد القلوب، به عنوان کتابی اخلاقی، همواره مورد توجه عالمان دینی بوده و ترجمه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است.

درباره مولف

حسن بن ابی الحسن بن محمد دیلمی عالم قرن هشتم هجری، از بزرگان اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا فقه و حدیث و عرفان است. ابن فهد حلی و علامه مجلسی در کتاب‌هایشان از او نقل روایت کرده‌اند. معروف‌ترین آثار او، ارشاد القلوب، اعلام الدین و غرر الاخبار و درر الآثار نام دارد.

ساختار

این کتاب در یک مجلد، چاپ شده و شامل دو جزء است.

جزء اول، در حکمت‌ها و مواعظ قرآن و سنت است.
جزء دوم، در فضائل امیر المؤمنین علی(ع) و اولاد آن حضرت می‌باشد.
مؤلف، روایات را مستقیما از پیامبر و ائمه نقل می‌کند و دلیل این کار خود را شهرت داشتن این روایات در کتب روایی ذکر می‌کند.

محتوا

مصنف ابتدا مواعظی از قرآن کریم نقل کرده، پس از آن، مواعظ پیامبر و ائمه را آورده، سپس ابواب کتاب را آغاز نموده است.

جزء اول
مولف در ابتدا بحث موعظه، سپس ذم دنیا و دنیاگرایی و امراض قلبی و رذائل اخلاقی و عملی را مطرح نموده، پس از آن بحث توبه، خوف، رجاء و صفات حسنه از قبیل شکر، رضا و یقین را مفصلا بحث کرده است. مؤلف گوید: این کتاب را به پنجاه و چهار باب مرتب کردم.

باب نخست: در پاداش پند دادن و خیرخواهی
باب دوم: ارزش پارسایی و پاک‌زیستی
باب سوم: نکوهش دنیاپرستی
باب چهارم: ارزش زهد یا ترک دنیاپرستی
باب پنجم: ترساندن از آخرت به‌وسیله آیات قرآن
باب ششم: مکافات عمل و کیفر دنیایی
باب هفتم: کوتاهی آرزوها
باب هشتم: کوتاهی عمر
باب نهم: بیماری و مصلحت آن و ارزش صبر بر آن
باب دهم: پاداش استقامت در بیماری و ثواب عیادت بیمار
باب یازدهم: توبه و شروط آن
باب دوازدهم: یاد مرگ و پندگیری از آن
باب سیزدهم: کوشش در عمل
باب چهاردهم: حالت مؤمن در هنگام کار
باب پانزدهم: موعظه و اندرز
باب شانزدهم: آخر الزمان و قیامت
باب هفدهم: مجازات زنا و ربا
باب هجدهم: وصیت‌های لقمان به فرزند خود
باب نوزدهم: بهره‌گیری از قرائت قرآن مجید
باب بیستم: خطبه‌ای رسا و مفید در موعظه و اندرز
باب بیست و یکم: ذکر و مواظبت بر آن
باب بیست و دوم: فضیلت نماز شب
باب بیست و سوم: گریه از ترس خدای متعال
باب بیست و چهارم: ارزش جهاد در راه خدا
باب بیست و پنجم: ستودن گوشه‌نشینی و عزلت
باب بیست و ششم: ورع و پرهیزکاری
باب بیست و هفتم: ارزش خاموشی و سکوت
باب بیست و هشتم: ارزش ترس از خدای متعال
باب بیست و نهم: ارزش امیدواری به خدای متعال
باب سی‌ام: شرم از خدای متعال
باب سی و یکم: حزن و فضیلت آن
باب سی و دوم: خشوع و فروتنی در مقابل خدا
باب سی و سوم: زشتی و کیفر غیبت
باب سی و چهارم: قناعت و فواید آن
باب سی و پنجم: توکل به خدا
باب سی و ششم: درباره سپاسگزاری از خدا
باب سی و هفتم: درباره یقین و باور انسان
باب سی و هشتم: درباره صبر و پایداری و شکیبایی
باب سی و نهم: مراقبت از خود
باب چهلم: زشتی حسد
باب چهل و یکم: فراست
باب چهل و دوم: حسن خلق و پاداش آن
باب چهل و سوم: ارزش سخاوت و بخشش در راه خدا
باب چهل و چهارم: درباره پرسش‌های ابوذر از پیغمبر(ص)
باب چهل و پنجم: ارزش محبّت و دوستی با اولیای خدا
باب چهل و ششم: کلماتی از حضرت امیر(ع) و سایر ائمه(ع)
باب چهل و هفتم: دعا و برکت و آثار آن
باب چهل و هشتم: فضیلت فقر و عاقبت نیک آن
باب چهل و نهم: رعایت ادب نسبت به خدا
باب پنجاهم: خدایابی و خداشناسی
باب پنجاه و یکم: اخباری از پیغمبران و ائمه اطهار(ع)از مجموعه ورّام
باب پنجاه و دوم: گزیده احادیث از کتاب ورّام
باب پنجاه و سوم: عظمت عقل و آثار نیک آن
باب پنجاه و چهارم: پرسش‌های پیامبر(ص) در شب معراج از خداوند.
دیلمی مقدمه کتابش را با آیاتی از قرآن کریم در باره موعظه آغاز کرده زیرا قرآن نیکوترین ذکر و رساترین موعظه است و باب اول کتاب را با سخنانی از پیامبر(ص) شروع کرده زیرا که او با وحی و عصمت تأیید شده است و کلماتش در عین اختصار برخوردار از بلاغتی بی نظیر است همان گونه که خودش نیز فرمود: به من سخنان جامع داده شده است[یادداشت ۱] دیلمی به عنوان نمونه به جمله‌ای از پیامبر(ص) در باره مرگ اشاره دارد که فرمود: “أكثروا من ذكر هادم اللذّات”ازبین برنده لذت‌ها را فراوان یاد کنید. که این جمله در عین کوتاهی و اختصار دربردارنده موعظه‌ای جامع و تذکری رساست که در واقع بیانگر همان آیه ۴۶ سوره ص است که فرمود: إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ ما آنان را (ابراهیم، اسحاق و یعقوب) با موهبت ويژه‌اى -كه يادآورى آن سراى بود- خالص گردانيديم.

جزء دوم
در جزء دوم کتاب، که در چاپ حاضر با جزء اول در یک مجلد است، بحثی مبسوط در فضائل و مناقب اهل بیت عنوان شده است. عناوین کلی جزء دوم که در کتاب نیز فهرست نشده، عبارتند از:

انتساب تمام علوم به امیر المؤمنین علی(ع)
فضائل آن حضرت
فضائل حضرت زهرا(س)
شجاعت و جنگ‌های مولای متقیان(ع).
کلمات آن حضرت
مناظرات و احتجاج‌های حضرت با علمای ادیان مختلف
فضل امت پیامبر(ص) بر سایر امت‌ها
فضائل سایر ائمه(ع)
معجزات و کرامات قبر شریف آن حضرت در نجف اشرف و ذکر جریانات تاریخی مستند پیرامون آن.