انسان شناسی فلسفی در اندیشه امام خمینی(ره)

کتاب «انسان­ شناسی فلسفی» در سه فصل تدوین شده است که طبق مقدمه مؤلف «در فصل نخست، مقدماتی ناظر به موضوع، گستره، هدف و روش پژوهش» ارائه شده­ است.

فصل دوم که سهم عمده ای از اثر را به خود اختصاص داده است، به نفس و احکام هستی شناختی آن می پردازد. این فصل به ابعاد و مسایل مختلف نفس پرداخته و مسایل آن عبارتند از: پیشینه ای کوتاه از توجه حکما به نفس در مباحث فلسفی، تعریف نفس، اقسام نفس، اثبات وجود نفس، رابطه روح و نفس، حدوث نفس، هویت و دلایل تجرد آن، قوای نفس و ارتباط آنها با خود نفس، ارتباط نفس با بدن، فاعلیت نفس با تطبیق بر گونه های مختلف فاعلیت به تحلیل فلسفی، سرنوشت نفس پس از مرگ و جایگاه نفس در عالم هستی.

اما در فصل سوم، عقل به بحث نهاده شده و همانند مبحث پیشین، از مبادی تصوری آغاز شده و با مبادی تصدیقی و اثباتی، ادامه یافته است. از آنجا که آرای فلسفی امام(س) درخصوص عقل حجم کمی دارد، این بحث نیز دارای حجم کمتری نسبت به فصل پیش یعنی نفس است. در این فصل، چیستی و تعریفات حکما از عقل و اقسام و مراتب عقل و نیز دو عنوان مهم «عقل انسان شناختی» و «عقل هستی شناختی» بررسی شده و نتایج هرکدام بر اساس ترتیب ادله ارائه شده است.»

حضرت امام(س) در غالب آثار خود از جمله کتاب های مصباح الهدایة، تقریرات فلسفه امام خمینی، شرح حدیث جنود عقل و جهل، شرح چهل حدیث و شرح دعای سحر، نگاه ویژه ای به انسان و ساختار وجودی او دارند و این نگاه را در حیطه فلسفی وامدار مرحوم آخوند، صدرالمتألهین شیرازی و در حیطه عرفانی مرهون شیخ اکبر، محی الدین عربی است. به همین دلیل هم مؤلف کتاب «انسان شناسی فلسفی»، ناگزیر ارجاعات خود را به دو منبع «اسفار اربعه» ملاصدرا و «تقریرات فلسفه امام خمینی(س)» متصل می کند. همانطور که مؤلف در بخش کلیات کتاب خود اشاره می کند «کتاب تقریرات فلسفه امام خمینی(س) مجموع دروس ایشان از کتاب منظومه مرحوم حاجی سبزواری و بخش نفس از اسفار صدرالمتألهین می باشد.»

نقدی که می توان بر کتاب وارد دانست این است که مؤلف، اساساً نگاهی منفی به انسان شناسی غرب دارد و با اینکه خود به این نکته اعتراف می کند که کتاب حاضر به انسان شناسی غرب نپرداخته و جای این تطبیق و مقایسه خالی است، اما نگاه انسان شناسانه امام را نه به صورت مستقل بلکه تنها در مقابله با «اندیشه های انسان شناسانه غرب و مکاتب دیگر» معرفی می کند (ص5) و گاه کل نگاه انسان شناسانه غرب را در دو یا سه پاراگراف خلاصه و حتی نقد می کند. (ص19)

اما گذشته از این مساله، کتاب حاضر، آغاز خوبی برای آشنایی با اندیشه های انسان شناسانه امام خمینی و علی الخصوص نقطه نظرات ایشان درخصوص مسأله فلسفی نفس است.